Druga dekada XXI wieku charakteryzowała się wzrostem zainteresowania przewozami z wykorzystaniem intermodalnych jednostek ładunkowych. Transport zmierza w kierunku konteneryzacji, a kolej świetnie radzi sobie z przewozem takich ładunków na dłuższych dystansach. Na rozwój intermodalu wpływają m.in. zmiany zachowań konsumenckich – rozwój zakupów internetowych oraz związane z tym zwiększenie zapotrzebowania na szybki transport z wykorzystaniem kontenerów. Produkty dotychczas przewożone innymi środkami transportu z powodzeniem mogą być transportowane z wykorzystaniem jednej zestandaryzowanej pod kątem wymiarów i parametrów technicznych jednostki (kontenera) pasującej do różnych rodzajów przyczep czy wagonów. Transport intermodalny to nie tylko ułatwienie w procesie logistycznym. Intermodal może mieć wymierny wpływ na ograniczenie szkodliwości transportu dla środowiska naturalnego, co będzie istotne w kontekście propagowanego przez UE Europejskiego Zielonego Ładu.
Obecnie dostrzegalny jest spadek zainteresowania przewozem ładunków masowych (węgla kamiennego, węgla brunatnego, ropy oraz gazu), który był naturalnym obszarem działalności przewoźników kolejowych. Wynika to m.in. z przyjętych przez UE założeń polityki środowiskowej. Kraje członkowskie UE podejmują już działania prowadzące do wyeliminowania użycia węgla kamiennego i brunatnego w energetyce na rzecz innych źródeł energii, w związku z czym w kolejnych dekadach należy spodziewać się wyraźnych oraz regularnych spadków w przewozach ładunków masowych.
Przedstawione w artykule dane dotyczące przewozów według grup towarowych obejmują lata 2011-2020. Są to pierwsze wstępne dane za cały 2020 r. uwzględniające podział na grupy towarów i mogą nieznacznie różnić się od ostatecznych danych za 2020 r., które zostaną opublikowane na nowym portalu statystycznym Urzędu Transportu Kolejowego (dane.utk.gov.pl) oraz w Sprawozdaniu z funkcjonowania rynku. Przewoźnicy kolejowi w 2020 r. przewieźli około 223,2 mln ton ładunków, co oznacza spadek przetransportowanej masy o 5,6% względem 2019 r. oraz spadek o 10,5% względem 2011 r. Zrealizowana praca przewozowa w 2020 r. wyniosła 52,2 mld ton-km, czyli mniej o 6,6% względem 2019 r. oraz o 3% mniej względem 2010 r.
Początek dekady 2011-2020 to okres wielu inwestycji, które oznaczały znaczący wzrost przewozów m.in. grupy kruszyw, stąd też bazowy rok 2011 był drugim pod względem najwyższych wartości masy przewiezionych ładunków w ostatnich dziesięciu lat. Najwyższe wartości parametrów zarówno masy jak i pracy przewozowej miały za to miejsce w 2018 r.
Rys. 1. Masa ładunków (w mln ton) przewiezionych koleją w latach 2011-2020
Rys. 2. Praca przewozowa (w mld ton-km) w transporcie kolejowym w latach 2011-2020
Klasyfikacja ładunków przyjęta w statystykach Urzędu Transportu Kolejowego jest zgodna z klasyfikacją NST 2007[1]. Umożliwia ona prowadzenie jednolitej statystyki różnych gałęzi transportu oraz zapewnia spójność danych względem innych klasyfikacji jak: NACE, CPA oraz NHM2. Dane prezentowane przez Urząd Transportu Kolejowego opierają się na deklaracjach przewoźników, którzy decydują o przypisaniu wybranych ładunków do danych grup.
Dane statystyczne, zebrane według klasyfikacji NST 2007, pozwalają na obserwowanie głównych kierunków zmian w transporcie towarów na przestrzeni lat. Informacje te umożliwiają zbadanie różnic między transportem samochodowym a kolejowym w przewozach wybranych ładunków, jak również różnic w przewozach koleją pomiędzy wybranymi krajami. Klasyfikacja NST 2007 ułatwia ponadto identyfikację zmian zachodzących na polskim rynku na tle innych krajów europejskich.
Wyniki przewozowe dla wybranych grup ładunków
Kluczową grupą ładunków w kolejowych przewozach towarowych wciąż pozostaje węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa oraz gaz ziemny, choć udział procentowy tej grupy ładunków w ogólnej strukturze przewozów towarowych koleją spadł z 40,4% w 2011 r. do 37,0% w 2020 r. w masie ładunków oraz z 30,7% w 2011 r. do 24,2% w 2020 r. w pracy przewozowej.
Drugą podstawową grupą ładunków pozostają rudy metali oraz produkty górnictwa – 25,9% w masie ładunków oraz 26,2% w pracy przewozowej w 2020 r. Także w tej grupie, do której zaliczane są m.in. kruszywa na przestrzeni dekady udział w przewożonej masie towarów spadł o niemal 4 punkty procentowe.
Rys. 3. Udział procentowy wybranych grup ładunków w masie ładunków w latach 2011-2020
Rys. 4. Udział procentowy wybranych grup ładunków w pracy przewozowej w latach 2011-2020
Węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa oraz gaz ziemny
W największej grupie ładunków w kolejowych przewozach towarowych, masa przewiezionych ładunków wyniosła 82,6 mln ton w 2020 r., co oznacza spadek o 9,4% względem 2019 r. oraz spadek o 18,1 % względem 2011 r. Praca przewozowa w tej grupie ładunków wyniosła 12,6 mld tonokilometrów w 2020 r., o 16,8 % mniej niż w 2019 r. oraz o 23,7% mniej niż w 2011 r.
Analizując dane dotyczące całej drugiej dekady, należy zwrócić uwagę na tymczasowy wzrost wielkości przewozowych grupy ładunków w latach 2017-2018, związany z okresowym zwiększeniem zapotrzebowania na przewóz węgla kamiennego oraz wzmożonym wydobyciem surowców naturalnych w latach poprzednich. Najniższy udział węgla w transporcie kolejowym w ciągu ostatnich 10 lat odnotowano w 2020 r. Było to związane z mniejszym zapotrzebowaniem energetycznym w okresie pandemii Covid-19. Wg wstępnych szacunków rok2020 był rekordowy pod względem spadku wytwarzania energii z elektrowni węglowych na świecie[2].
Rys. 5. Masa ładunków (w mln ton) przewiezionych koleją w latach 2011-2020 dla węgla kamiennego, węgla brunatnego, ropy oraz gazu ziemnego
Rys. 6. Praca przewozowa (w mld ton-km) w transporcie kolejowym w latach 2011-2020 dla węgla kamiennego, węgla brunatnego, ropy oraz gazu ziemnego
Rudy metali oraz produkty górnictwa
Masa przewiezionych ładunków dla tej grupy wyniosła 57,8 mln ton w 2020 r., co oznacza spadek o 10,7% względem 2019 r. oraz spadek o 22% względem 2011 r. Należy przy tym mieć na uwadze, że w 2011 r. wartość masy tej grupy była rekordowa dla całej dekady. Najbardziej zbliżona wartość do tej z 2011 r. miała miejsce w 2018 r. (70,7 mln ton). Zrealizowana w tej grupie ładunków praca przewozowa wyniosła 13,7 mld tonokilometrów w 2020 r., o 12,5% mniej niż w 2019 r. oraz o 15,9% mniej niż w 2011 r.
Rys. 7. Masa ładunków (w mln ton) przewiezionych koleją w latach 2011-2020 dla rud metali oraz produktów górnictwa
Rys. 8. Praca przewozowa (w mld ton-km) w transporcie kolejowym w latach 2011-2020 dla rud metali oraz produktów górnictwa
Koks, brykiety, produkty rafinacji naftowej
W przypadku produktów przetworzonych z surowców naturalnych, masa przewiezionych ładunków wyniosła 25,8 mln ton w 2020 r., co oznacza spadek o 7,3% względem 2019 r. oraz o 1% mniej względem 2011 r. Zrealizowana przez przewoźników praca przewozowa w tej grupie ładunków w 2020 r. wyniosła ponad 9,3 mld tonokilometrów a w 2019 r. blisko 9,5 mld. Różnica rok do roku wyniosła 1,9%. W 2020 r. praca przewozowa w stosunku do 2011 r. była wyższa ponad 21%.
Rys. 9. Masa ładunków (w mln ton) przewiezionych koleją w latach 2011-2020 dla koksu, brykietów oraz produktów rafinacji naftowej
Rys. 10. Praca przewozowa (w mld ton-km) w transporcie kolejowym w latach 2011-2020 dla koksu, brykietów oraz produktów rafinacji naftowej
Chemikalia, produkty chemiczne
W przypadku transportu produktów chemicznych, wielkość zrealizowanych przewozów jest wyjątkowo stabilna względem pozostałych grup ładunków. W 2020 r. certyfikowani przewoźnicy kolejowi przewieźli łącznie 10,6 mln ton ładunków, co oznacza wzrost o 5,1% wobec 2019 r. oraz wzrost o 2,9% względem 2011 r.
Praca przewozowa w tej grupie ładunków wyniosła 3,3 mld tonokilometrów w 2020 r., czyli o 4,9% więcej w stosunku do 2019 r. oraz o 1,1% mniej niż w 2011 r.
Rys. 11. Masa ładunków (w mln ton) przewiezionych koleją w latach 2011-2020 dla chemikaliów oraz produktów chemicznych